جان پناه چیست ؟

جان پناه چیست ؟
در مهندسی عمران، جان پناه یک دیوار یا حافظ کوتاه است که معمولا در لبه سقف‌ها، بالکن‌ها، راه‌پله‌ها، پل‌ها یا دیگر سطوح مرتفع ساخته می شود. کاربرد اصلی یک جان پناه ایجاد ایمنی و جلوگیری از سقوط افراد یا اشیاء از سطح مرتفع به پایین است. لذا در آیین نامه‌های ساختمانی در بعضی از موقعیت‌ها استفاده از جان پناه‌ها الزامی است و آن جزئی اختیاری به شمار نمی‌رود. علاوه بر این مقصود اصلی، جان پناه‌ها به منظورهای زیاد دیگری مانند زیباسازی، ایجاد فضای حریم خصوصی، ارائه طرح‌های معماری نوین و … نیز به کار می‌روند. کاربرد جان پناه‌ها در قدیم تا زمان حال تغییرات بسیاری کرده است. به طور مثال در قلعه‌های قدیمی جان پناه‌ها مکانی برای دیدبانی و همچنین سنگری برای تیر اندازی کمان داران در زمان جنگ به حساب می‌آمده است در حالی که در حال حاضر این جزء ساختمانی بیشتر به منظور ایجاد ایمنی و زیبایی بنا به کار می‌رود. به دلیل ظاهر غیر‌پیچیده ممکن است به نظر بیاید طراحی و انتخاب نوع جان پناه مناسب، بسیار ساده است، اما واقعیت این است که این جزء ساختمانی که جزو اجزاء غیرسازه‌ای ساختمان در نظر گرفته می‌شود جزء بسیار حساسی است و انتخاب نوع و طراحی آن باید توسط طراح دارای صلاحیت و بر اساس ضوابط اجرایی آیین نامه ساختمان انجام شود. عملکرد جان پناه‌ها در زمان زلزله بسیار حائز اهمیت است و شرایط زلزله در طراحی آنها تأثیرگذار است. در ذیل به مفاهیم مهم در رابطه با این جزء ساختمانی پر استفاده می‌پردازیم.

در چه مکان هایی از جان پناه استفاده می شود ؟
جان پناه در موقعیت های مختلف کاربردهای متنوعی دارد و به شکل فراوانی استفاده می شود. در زیر برخی از این موارد را نام می بریم:

در لبه پشت بام
در لبه بالکن
در کنار راه پله ها
در کنار پل ها
در لبه سطوح نصب تجهیزاتی چون سیستم های برودتی، پنل های خورشیدی، آنتن های تلویزیونی و مخابراتی و …
سطوح مرتفع مانند سطوح موجود در استادیوم ها، سالن های تئاتر یا سالن های اجتماعات
در لبه دیوارهای حائل
لبه سطوح حاشیه آب (سطوحی که مجاور آب هستند مثل سطوح کنار سدها، رودها، دریاچه ها یا دریاها)
در سازه های صنعتی چند طبقه مانند سازه های کارخانجات فولاد، سکوهای نفتی، پالایشگاه ها و …
در عرشه و طبقات و سطوح مرتفع کشتی های بزرگ
مزیت های استفاده از جان پناه چیست ؟
استفاده از جان پناه می‌تواند به جهات مختلفی سودمند باشد. از جمله:

ایمنی
دلیل اصلی استفاده از جان پناه ایمنی است. استفاده از جان پناه می‌تواند افرادی که بر روی سطوح مرتفع قدم می‌زنند، یا کار می‌کنند و یا زندگی می‌کنند را از خطر سقوط محافظت کند. همچنین جان پناه از افتادن اشیا که افتادن آنها در سطح زیر می‌تواند خطرناک باشند و یا آسیب‌های بسیاری ایجاد کنند جلوگیری می‌کند. به این دلیل در بسیاری از کارخانجات و کارگاه‌های عمرانی و صنعتی شاهد استفاده از جان پناه هستیم.

زیبایی
با مقایسه دو ساختمان که در داشتن جان پناه در پشت بام یا بالکون متفاوت هستند به سادگی متوجه زیبایی که جان پناه می‌تواند برای یک ساختمان ایجاد کند خواهیم شد. ضمنا طرح اجرای جان پناه خود می‌تواند دست مایه‌ای برای مهندسان معمار به منظور زیباسازی ساختمان باشد. فراوان دیده می‌شود که مهندسان از جان پناه‌های بالکون، راه‌پله یا پشت بام برای زیبایی ساختمان استفاده کرده اند. ضمنا جان پناه‌های سازه‌های بزرگ مثل پل یا سطوح مرتفع نیز می‌تواند در زیباسازی آن سازه‌ها نقش بزرگی ایفا کنند.

محافظت در مقابل باد
جان پناه‌ها می‌توانند به عنوان بادشکن عمل کنند، به این معنی که وجود آنها می‌تواند تأثیر وزش بادهای شدید بر روی ساختمان را کاهش دهد. جان پناه‌هایی که به درستی طراحی شده اند می‌توانند با تغییر جهت و پراکنده سازی باد نیروی وارد بر سازه زیرین در اثر باد را کاهش دهند و از سازه محافظت کنند. ضمنا وجود جان پناه‌ها از تجهیزاتی که معمولا در پشت بام‌ها نصب می‌شوند مانند آنتن‌های تلویزیونی، رادیویی یا ماهواره‌ای، سیستم‌های خنک کننده، تجهیزات آسانسور و یا حتی پنل‌های خورشیدی در مقابل وزش بادهای شدید محافظت می‌کند.

ایجاد حریم خصوصی
اگر بالکون در خانه‌ها دارای حریم خصوصی باشد می‌تواند به منظورهای مختلفی استفاده شود. همچنین در بعضی ساختمان‌ها از فضای پشت بام برای امور تفریحی استفاده می‌شود که وجود حریم خصوصی در آن لازم است. وجود جان پناه می‌تواند ایجاد این فضای خصوصی را برآورده نماید.

محلی برای نصب تجهیزات
در صورت طراحی مناسب جان پناه می‌تواند پایه‌ای برای نصب تجهیزات مختلف قلمداد شود. تجهیزاتی مانند سیستم روشنایی، آنتن‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای و دوربین‌های مدار بسته. حتی جان پناه می‌تواند به عنوان قسمتی از فضای سبز ساختمان به کار رود و پایه‌ای برای نگه داشتن بعضی گیاهان باشد.

معایب استفاده از جان پناه
با وجودی که در اکثر موارد ایجاد جان پناه بسیار لازم است اما وجود آن ممکن است موجب عیوب و محدودیت‌هایی نیز شود. شایان ذکر است طراحی مناسب تا حدود زیادی می‌تواند در کاهش نقش این عیوب مؤثر واقع شود. در زیر به برخی از معایب احتمالی جان پناه اشاره می‌کنیم:

قوانین و مقررات مرتبط به جان پناه ها
جان پناه یک جزء غیرسازه‌ای است و عملکرد آن در زمان حوادث مختلف مانند زلزله بسیار حائز اهمیت است. در پیوست ششم استاندارد 2800 به این جزء نیز پرداخته شده و قوانین مرتبط با طراحی و ساخت آن بیان شده است. حداقل ارتفاع جان پناه طبق این پیوست 1.2 متر بیان شده است. ضمنا ستون‌های پیرامونی ساختمان باید تا ارتفاع 1.35 متر بالاتر از سطح پشت بام ادامه یابند. در جان پناه های آجری یا بلوک بنایی که فاصله بین ستون‌های پیرامونی زیاد است باید از وادار میانی استفاده کرد (جزئیات استفاده از وادارها در پیوست ششم استاندارد 2800 آمده است). همچنین بین رج‌های دیوار جان پناه های آجری یا بلوک بنایی باید از میلگرد بستر به همراه ملات مناسب بهره جست. جزئیات نصب میلگرد‌های بستر به ستون‌های پیرامونی و وادار میانی باید طبق پیوست ششم انجام شود. این تمهیدات کمک خواهند کرد که جان پناه وظیفه اصلی خود که ایجاد ایمنی برای ساکنین یک ساختمان است را به خوبی انجام دهد و این جزء غیرسازه‌ای در زمان حوادث مختلف که سلامت ساختمان را تهدید می‌کند بتواند پابرجا و بدون آسیب باقی بماند.